ปริศนาคำทาย เป็นภูมิปัญญาของคนโบราณที่สร้างคำทำนายขึ้นจากการสังเกตพฤติกรรมสัตว์ ธรรมชาติและสิ่งแวดล้อมที่อยู่รอบตัว ซึ่งเป็นส่วนหนึ่งของวิถีชีวิต มีเป้าหมายเพื่อสร้างรอยยิ้ม ความบันเทิง และความสนุกสนานภายในชุมชน ต่อมาในปี พ.ศ.2459 เมื่อมีชาวจีนอพยพเข้ามาขายแรงงานจึงมีการคิดปริศนาคำทายซึ่งมีลักษณะเป็นบทกลอน ใช้สัตว์ 4 ชนิด คือ เสือ เรือ วัว และ แพะ ให้เลือกตอบว่าเป็นสัตว์ชนิดใด และเปลี่ยนโฉมหน้าปริศนาคำทายกลายเป็นเครื่องมือในวงพนันเพื่อเงินรางวัลและการสร้างผลกำไร

การละเล่นปริศนาคำทาย มีขึ้นที่บ้านวังปริง อำเภอสะเดา จังหวัดสงขลา แล้วแพร่กระจายไปยังบ้านทุ่งลุง บ้านพรุ และบ้านทุ่งรี อำเภอหาดใหญ่ จังหวัดสงขลา ในระยะเริ่มแรกปริศนาคำทายเป็นการละเล่นที่ไม่ผิดกฎหมาย แต่ต่อมาได้ถูกกลืนกลายไปสู่การพนัน และกลายเป็นการเสี่ยงโชคที่ได้รับความนิยมเพิ่มมากขึ้น ซึ่งเป็นที่รู้จักกันในนาม “หวยสัตว์” 

หวยสัตว์ ได้รับความนิยมมากในพื้นที่ภาคใต้ เพราะสอดคล้องกับบุคลิกและอัตลักษณ์ของชาวใต้ ที่เป็นคนใจสู้ หยิ่งทะนง เชื่อมั่นความสามารถของตนเอง ชอบความท้าทาย กล้าคิด และฉลาดหลักแหลม 

คนใต้เป็นคนเจ้าบทเจ้ากลอน ช่างสังเกต เมื่อว่างเว้นจากงานประจำจึงหากิจกรรมทำ โดยนำลักษณะนิสัยของสัตว์ที่มีอยู่ตามธรรมชาติมาแต่งเป็นบทกลอนเพื่อให้คนในชุมชนทายเพื่อความสนุกสนาน เพลิดเพลิน และฝึกเชาว์ปัญญา ซึ่งต้องใช้ความฉลาดหลักแหลมในการตอบ การละเล่นปริศนาคำทายในระยะแรกยังไม่เรียกว่าหวย แต่เป็นการเสี่ยงทายแลกเงิน เรียกว่า “ใช้ปัญญาหาเงิน” การละเล่นปริศนาคำทายถือเป็นตัววัดความฉลาดและความสามารถระหว่างคน 2 กลุ่ม คือ ผู้เล่นและเจ้ามือ ถือว่าเป็นภูมิปัญญาท้องถิ่นที่เป็นการละเล่นพื้นบ้านประเภทหนึ่ง

ในงานวิจัย ‘หวยสัตว์’ ‘ผู้หญิง’ กับการเสี่ยงโชคและการขับเคลื่อนเศรษฐกิจนอกระบบ... ใครว่าเป็นเรื่องของผู้ชาย ที่นำเสนอในการประชุม The APSA 2014 conference “Transforming Societies: Contestations and Convergences in Asia and the Pacific” โดย เจตน์สฤษฎิ์ สังขพันธ์, เก็ตถวา บุญปราการ, ชุติมา หวังเบ็ญหมัด, รัชตา ธรรมเจริญ และสุภาวดี ธรรมรัตน์ เมื่อวันที่ 15-16 กุมภาพันธ์ 2557 ณ คณะสังคมศาสตร์ มหาวิทยาลัยเชียงใหม่ ชี้ว่า “หวยสัตว์” เป็นการพนันที่สอดคล้องกับการละเล่นพื้นบ้าน จึงมีผู้นิยมเล่นกันอย่างแพร่หลาย 

ในอดีตมีสัตว์ที่ใช้ในการเสี่ยงทายเพียงสี่ตัว แต่ปัจจุบันมีการนำสัตว์ชนิดต่างๆมาใช้ทั้งหมด 36 ตัว ส่วนใหญ่เป็นสัตว์ที่รู้จักกันดี เช่น หมู หมา แมว นก มีสัตว์อีกบางชนิดที่ไม่มีอยู่ในชีวิตจริง เช่น แมวทอง กวางทอง พญานาค และมีสิ่งที่ไม่ใช่สัตว์ 1 ชนิด คือเรือ และจากเดิมการแก้ปริศนาคำทายต้องใช้ไหวพริบส่วนบุคคล แต่ในปัจจุบันผนวกความเชื่อเรื่องความฝันของแต่ละคน คือหากฝันเห็นอะไรก็นำมาตีความเป็นสัตว์ชนิดนั้นๆ ส่วนวิธีเล่นยังมีลักษณะคล้ายของเดิม ไม่ซับซ้อนประกอบด้วยบุคคลที่มีส่วนเกี่ยวข้อง 3 กลุ่ม คือ เจ้ามือ ผู้ขาย(คนเดินโพย) และผู้เล่น 

หวยสัตว์เป็นการพนันที่เป็นที่นิยมของคนในชุมชนมากกว่าหวยออนไลน์และหวยใต้ดิน เพราะหวยสัตว์มีกำหนดออกวันละ 2 ครั้ง เช้าหนึ่งครั้งและเย็นอีกหนึ่งครั้ง ไม่ต้องรอวันที่ 1 และวันที่ 16 เช่นหวยรัฐบาลและหวยใต้ดิน ประกอบกับการเล่นหวยสัตว์ใช้เงินจำนวนไม่มากนัก จึงทำให้ผู้หญิงในชุมชนส่วนใหญ่นิยมเล่นพนันหวยสัตว์ และบางส่วนผันตัวไปเป็นคนขาย (คนเดินโพย)

การเล่นหวยสัตว์ในพื้นที่อำเภอหาดใหญ่ จังหวัดสงขลา พัฒนามาจากการเล่น กันในชุมชนเล็กๆ เฉพาะกลุ่มที่อยู่ในละแวกเดียวกัน ต่อมาได้แพร่ขยายเข้าตัวเมือง และกำลังแพร่ระบาดอย่างมากทั้งในตลาด มหาวิทยาลัย รวมทั้งสำนักงานภาครัฐ และเอกชน ปัจจุบันผู้คนทั้งชาย-หญิงนิยมเล่นการพนันหวยสัตว์กันมาก ส่วนใหญ่ ผู้หญิงนิยมเล่มหวยสัตว์ทุกวันและทุกรอบแต่พนันวงเงินไม่สูง ในขณะที่ผู้ชายเล่น นานๆ ครั้งและมักจะเล่นด้วยเงินที่มากกว่า 

เหตุผลสำคัญที่ทำให้หวยสัตว์ดำรงอยู่ได้ในพื้นที่ซึ่งเปลี่ยนมาเป็นเมือง คือความ คุ้นเคยกันมานานของคนในชุมชน ชาวบ้านร้านตลาด โดยเฉพาะการรวมกลุ่มกันของ ผู้หญิงที่ผันตัวเองจากการทำสวน ทำนา มาทำงานรับจ้างหรือขายของในชุมชน การ เล่นพนันหวยสัตว์จึงขยายจากที่เคยเล่นเพียงไม่กี่คน เชื่อมโยงและสร้างเครือข่ายสู่ การเล่นในชุมชนเมืองได้ 

และถึงแม้ว่าเงินทุนที่ใช้เล่นพนันจะมีจำนวนไม่มากนัก แต่การออกวันละ 2 ครั้ง เช้า-บ่าย ทำให้หวยสัตว์เป็นธุรกิจหนึ่งที่สามารถทำเงินให้กับนายทุนได้มาก และจัดเป็นการพนันที่เป็นปัญหา เพราะทำให้ผู้เล่นติด ใจจดจ่อกับการไขปริศนา คำทาย กังวลถึงตัวเลขที่จะออกว่าตนจะถูกหรือไม่ 

ปัญหานี้สะท้อนชัดผ่านการออกกฎระเบียบห้ามเล่นหวยสัตว์ในโรงงานหรือ สถานที่ทำงานบางแห่ง เพื่อให้พนักงานใส่ใจกับการทำงาน หรือคำสัมภาษณ์ของ ผู้นำชุมชนท่านหนึ่งที่กล่าวถึงปัญหาของการพนันหวยสัตว์ว่า “บางครั้ง(คนเล่นหวย สัตว์)ไม่สนใจสภาพความเป็นอยู่ของคนในครอบครัว อาจทำให้เกิดความขัดแย้ง กันในครอบครัว... วงเงินที่ใช้ในการเล่นหวยสัตว์ในแต่ละวันเป็นหลักหมื่นหลักแสน สามารถขับเคลื่อนเศรษฐกิจนอกระบบในชุมชนได้... แต่ก็ยังไม่สามารถเทียบได้กับสิ่ง ที่สูญเสียไปทั้งในด้านครอบครัวและการงาน”